De dramadriehoek is een interactie-model dat in 1968 is gepubliceerd door Stephen Karpman. Het wordt vaak gebruikt in de ‘transactionele analyse’, omdat je met dit model vrij snel de vinger kan leggen op waar het mis gaan in communicatie en samenwerking. Maar ook omdat het laat zie hoe iedereen de onderlinge communicatie en de samenwerking kan verbeteren.
Iedereen wil “Het beste voor Piet”…
Het slachtoffer: in dit geval Piet. Piet is zielig. Hij heeft een probleem, dat moet worden opgelost. Dat probleem is niet zijn schuld, hij kan er niets aan doen. Het is de schuld van anderen, die hem niet begrijpen. Of die hem niet geven wat hij vindt dat hij nodig heeft. Want Piet kan het niet zelf. Hij is hulpeloos. En niet alleen hulpeloos, hij is het mikpunt van ellende.
Piet wil dat zijn probleem voor hem wordt opgelost. Want Piet wil het beste voor Piet…
De redder: in dit geval de moeder van Piet. Moeder is vol zelfopoffering, ze doet alles voor haar Piet. Ze komt continu met oplossingen, al ver voordat Piet het als een probleem ervaart, gevraagd en ongevraagd. Vaak dwingend, maar altijd weet ze wat goed is voor Piet, en wat niet. Daar is ze moeder voor.
Moeder lost al Piet zijn problemen op. Want moeder wil het beste voor Piet…
De aanklager: in dit geval de vader van Piet. Vader is een boze criticus, soms bestraffend, vaak weinig invoelend. Als je het hem vraag, dan weet hij haarfijn zijn vinger te leggen op wat er allemaal mis is, en wat de anderen allemaal verkeerd doen. Voor hem is het duidelijk dat het uitblijven van een oplossing voor het probleem de schuld van anderen is. En vaak is het probleem zelf ook de schuld van anderen. Vader weet precies wat er echt nodig is, en duikt weer achter zijn krant, want er wordt toch niet naar hem geluisterd
Vader klaagt zich wezenloos, want hij ziet precies wat er anders moet. Tenslotte, ook vader wil het beste voor Piet…
…en het beste voor zichzelf
Wanneer we dit gezin (elke vergelijking met bestaande gezinnen berust op louter toeval) onder een vergrootglas leggen, en heel goed kijken: wat zien we dan?
Willen inderdaad alle gezinsleden het ‘beste voor Piet’? Waarschijnlijk wel. Maar alle drie hebben ze iets dat ze nog veel liever willen, dan het ‘beste voor Piet’. Wat hebben ze te winnen op korte termijn, wat zijn de belangen?
Het slachtoffer
Piet wordt verzorgd! En daar geniet hij met volle teugen van! Want zolang hij verzorgd wordt:
- Hoeft hij zelf geen lastige keuzes te maken
- Voelt hij zich veilig en zeker: hij hoeft zich niet druk te maken over eventueel “verkeerde” keuzes, want het ligt tenslotte niet aan hem. Hij is gevrijwaard van alle gevolgen
- Kan hij zich wentelen in de aandacht die hij van de redder (moeder in dit geval) krijgt
- Hoeft hij zelf niet na te denken, in ieder geval niet over deze moeilijke dingen, en zo heeft hij meer tijd/energie over om te besteden aan de zaken die hij wel leuk vindt
- Hoeft hij geen verantwoordelijkheid te nemen voor zijn eigen gedrag
Kijk, en dat vindt Piet (onbewust) pas echt: ‘het beste voor Piet!’
De redder
Moeder is verreweg de belangrijkste persoon in het leven van Piet. En dat biedt zo zijn voordelen:
- Moeder heeft controle en macht: moeders wil is wet! Haar mening telt, en wat wil ze nog meer?
- Ze is onmisbaar, en iemand om rekening mee te houden. Tenslotte, zonder haar heeft de ander geen bestaansrecht. Want aan vader heeft Piet weinig, vader loopt alleen maar de klagen over alles wat niet goed is, vader begrijpt niet wat Piet nodig heeft. En aan dat ‘onmisbaar zijn’ hangt haar hele bestaansrecht
- Iedereen mag weten hoe goed moeder is, dat ze zichzelf helemaal opzijzet om het probleem van Piet op te lossen
- En hoe weinig tijd voor zichzelf, om haar eigen problemen op te lossen erover blijft. Ze kan haar eigen problemen niet oplossen, want hoe moet het dan met Piet?
Kijk, en dat vindt moeder (onbewust) pas echt: ‘het beste voor iedereen!’
De aanklager
Vader bekijkt dat alles van een afstandje. Tenslotte voelt hij zich beter dan de rest:
- Hem treft geen blaam. Als moeder en Piet wat meer naar hem zouden luisteren, dan zou het probleem al lang zijn opgelost…
- Hij heeft zijn handen ervan afgetrokken: hij is niet verantwoordelijk voor wat er allemaal in dit gezin gebeurt. En tegen moeder ingaan is zinloos, en zonde van zijn energie. Dat heeft hij lang geleden al opgegeven
- Dus laat ze lekker hun gang gaan. Vader houdt de anderen op afstand, en gaat zelf ook zijn eigen gang. Ze komen er vanzelf achter dat zijn manier de juiste was. Maar dan hoeven ze niet meer bij hem aan te komen voor hulp
Kijk, zolang het hem niet raakt en geen moeite kost, vindt vader ‘alles best’.
maar Het beste is niet goed genoeg…
Het probleem is dat de huidige situatie, de gebrekkige communicatie of het gebrek aan samenwerking, iedereen wél raakt. En dat de huidige situatie iedereen veel pijn doet. Wanneer niemand ingrijpt, zal dit gezin steeds verder verwijderd raken van hun oorspronkelijke, en meest zuivere, bedoeling: ‘het beste voor Piet’. De gevolgen van de ‘dramadriehoek’ zijn voor alle partijen onaangenaam:
Het slachtoffer: Piet is de zeggenschap over zijn eigen leven kwijt. Zijn zelfvertrouwen, zijn zelfkennis, zijn eigenwaarde, het vertrouwen in zijn eigen oplossingsmogelijkheden, is sterk afgenomen (of niet opgebouwd). Zijn zelfbeeld bereikt een dieptepunt. Misschien durft Piet niet eens meer naar zichzelf te kijken in de spiegel. Wanneer de situatie lang in stand blijft, kan dat leiden tot ‘onveilige hechtingsproblematiek’, zich uitend in depressies en angstklachten. Door in de dramadriehoek te blijven, wordt hij beperkt in zijn groei en ontwikkeling. Hij krijgt geen mogelijkheden om op een gelijkwaardige wijze te (leren) communiceren. Met andere woorden: Piet wordt klein gehouden, en monddood gemaakt.
De redder: Moeder lost haar eigen problemen niet op, en ze heeft geen eigen leven (meer). Ook haar zelfvertrouwen neemt in de loop der tijd af. Tenslotte is zelfvertrouwen sterk verbonden met de verantwoordelijkheid die je neemt voor je eigen leven. En slechts in mindere mate met de verantwoordelijkheden die je neemt voor het leven van anderen. Door een sluimerend minderwaardigheidscomplex, zal moeder nog meer geneigd zijn om te gaan ‘redderen’. Ze komt in een vicieuze cirkel terecht. Haar relaties met anderen, waaronder met de aanklager (i.c. vader), komen onder druk te staan. Haar relaties zijn niet gelijkwaardig meer.
De aanklager: Vader is los komen te staan van het gezin, en daarmee van zichzelf. Hij haalt zijn eigenwaarde deels uit de afwijzing van de anderen. Wat hij zelf voelt, wat de situatie met hem doet, daar sluit hij zich voor af. De aanklager is niet open en eerlijk over zijn eigen gevoelens, en kan hier niet over communiceren, zolang hij in de rol van aanklager blijft zitten. Het is makkelijker geworden voor hem om afstand te houden, dan om zichzelf in de ander te (h)erkennen, en zijn eigen pijn te helen.
Wat ‘het beste voor Piet’ leek, of wat het beste had moeten zijn, is allang niet meer het beste voor Piet, noch voor zijn beide ouders. Het slachtoffer, de redder en de aanklager zitten vast in een negatieve spiraal, waar ze alle drie niet uit lijken te kunnen komen.
Hoe kan het beter?
Je kan er pas uit de dramadriehoek stappen, wanneer je weet dat je erin zit. Uit de drama-driehoek stappen is een bewuste keuze en een bewuste actie. Daarvoor is het belangrijk dat er eerst bewustwording is. Bewustwording ontstaat door te leren wat je op een bepaald moment voelt, en hierover op een neutrale, open en eerlijke manier te communiceren. Nee, dit is niet eenvoudig, zeker niet voor autisten. En daarom des te belangrijker om te leren, denk ik.
De tweede stap uit de dramadriehoek doe je door verantwoordelijkheid te nemen voor je eigen aandeel in de communicatie en voor je eigen aandeel in de samenwerking. Vooral: verantwoordelijkheid nemen voor je eigen leven.
Uit de dramadriehoek stappen, is vanuit je eigen kracht die dingen doen die positief zijn voor jou en voor de ander. Is dat makkelijker? Nee. Maar er is veel te winnen. Daarom zijn er positieve variaties bedacht, die tegenover deze ‘dramadriehoek’ staan, zoals de ‘winnaarsdriehoek’, of de TED (“The Empowerment Dynamic”)
Van ‘slachtoffer’ naar ‘Schepper’
- Besteed aandacht aan jezelf: Weet wat je voelt, en wat je behoeftes zijn. Leer (h)erkennen wat je nodig hebt.
- Neem verantwoordelijkheid voor je eigen leven: gebruik je persoonlijke kwaliteiten/kracht om te bereiken wat jij nodig hebt
- Maak de keuzes die bij jou passen, bij jouw omstandigheden en binnen jouw mogelijkheden
- Communiceer vanuit gelijkwaardigheid:
- Geef – vanuit gelijkwaardigheid – aan wat jij van anderen nodig hebt
- Sta open voor feedback
Van ‘redder’ naar ‘Coach’
- Besteed aandacht aan jezelf: Weet wat je voelt, en wat je behoeftes zijn. Leer (h)erkennen wat jij nodig hebt. Het leven is net als in het vliegtuig: eerst je eigen zuurstofmasker opzetten, pas daarna kan je anderen helpen
- Leer de ander om zelf problemen op te lossen (dat is helpen): Stel neutrale en open vragen, waardoor de ander
- Doelen kan verduidelijken
- Het probleem kan beoordelen
- Leert welke hulpbronnen hij kan gebruiken
- Tot een oplossing of een actieplan kan komen
- Vertrouw op de eigen kracht van de ander: Geef aanmoediging en ‘steun’
- Benoem de kwaliteiten en talenten van de ander
- Durf los te laten! Respecteer de oplossingen van de ander. Het hoeft niet op ‘jouw’ manier, er zijn meerdere wegen die naar Rome leiden
- Laat de ander de verantwoordelijkheid nemen
Van ‘aanklager’ naar ‘Uitdager’
- Besteed aandacht aan jezelf: Weet wat je voelt, en wat je behoeftes zijn. Leer (h)erkennen wat je nodig hebt en waar jouw pijnpunten zitten. Wees hier open en eerlijk over, binnen je eigen grenzen. Zo kan je een brug slaan naar de ander, en verbinding maken waardoor je de ander kan uitdagen, op een neutrale, eerlijke en invoelende manier (en soms mag dat best kritisch zijn!)
- Denk mee en voel mee, maar laat de verantwoordelijkheid bij de ander liggen
- Moedig de ander aan om tot actie te komen. Daag de ander uit, want actie leidt tot groei
- Stimuleer de ander om eigen beslissingen te nemen
- Leren de ander om te plannen en om acties te nemen
- Leer de ander nieuwe nieuwe vaardigheden aan (bijvoorbeeld mind- mappen, of een gesprek aangaan)
- Geef opbouwende feedback
als team gaat het beter…
Uit de dramadriehoek stappen betekent niet dat je dingen altijd zelf moet oplossen, of dat je dingen altijd alleen moet oplossen.
Het betekent wel dat
- Iedereen voor zichzelf spreekt
- Iedereen voor zichzelf denkt
- Iedereen voor zichzelf voelt, en eerlijk is over zijn/haar eigen emoties
- Iedereen verantwoordelijkheid neemt voor zijn/haar eigen emoties: niemand anders kan ze veranderen, verwerken of loslaten, behalve de persoon zelf. Hoe moeilijk dat ook is
- Pas dan kan iedereen verantwoordelijkheid nemen voor zijn/haar eigen leven: niet los van elkaar, maar juist in contact met zichzelf en met elkaar
en Nog beter…
Niet alleen Piet en zijn ouders zitten in een drama-driehoek. We zitten allemaal weleens in een drama-driehoek. En éénmaal erin, is het lastig om eruit te stappen, ongeacht welke rol we spelen op dat moment.
Ja, iedereen kan elke rol spelen. Soms door elkaar. Mensen kunnen van rol wisselen. Zo merkte ik eens op in een opvoedsituatie met één van onze kinderen (pubers zitten graag in een drama-driehoek!) dat mijn partner en ik afwisselend in de rol van redder en aanklager zaten, terwijl het kind in de rol van slachtoffer bleef. Zij was daar zo volhardend in, dat wij – als ouders – bewuste afspraken hebben moeten maken om elkaar te helpen uit onze rollen te stappen.
Een andere mogelijkheid is, dat je zelf – alleen – in alle drie de rollen zit. Dat je je eigen slachtoffer, redder en aanklager bent, afwisselend, rondom een probleem dat je eigenlijk bij de horens zou moeten vatten.
Oefeningen
- Oefening ‘wat zou ik zeggen’. Leg drie kussens op de grond, één voor slachtoffer/schepper, één voor redder/coach en één voor aanklager/uitdager. Schrijf op een vel papier in een papier steekwoorden het ‘probleem’ en leg dit in het midden neer. Ga dan om beurten op de kussen zitten, en bedenk wat jij vanuit elke rol zou zeggen, met betrekking tot dit probleem. Op deze manier kan je trainen om een neutralere houding aan te nemen, die bij de verschillende rollen past. Bovendien kan je op deze manier makkelijk ontdekken welke rol het beste bij je past, en wat je valkuil is.
- Woorden die je vaak gebruikt: let in de communicatie met anderen op de woorden die je gebruikt, of de woorden die anderen gebruiken. Deze woorden kunnen erop duiden dat je in de dramadriehoek zit:
o Slachtoffer: schuld, zielig, mikpunt (of iets dat daarop lijkt), slachtoffer, hulpeloos, onmacht
o Redder: opoffering, helpen (bedoeld wordt: redderen), zorgen voor, oplossing
o Aanklager: schuld, ‘ik bemoei me er niet mee’, zelf weten, beter
Wanneer een ander in één van deze rollen zit, geheid dat de kans bestaat dat jij in één van de andere rollen zit. Vooral het woordgebruik van het slachtoffer is kenmerkend.
Meer weten:
https://kd.nl/2015/10/13/stap-uit-de-dramadriehoek/
https://www.jebentmeer.nl/uit-de-dramadriehoek-stappen/
https://patrickschriel.nl/2012/08/25/uit-de-slachtofferrol-en-dramadriehoek-met-ted/